به گزارش آرمان آرا، رتبه‌بندی‌های جهانی دانشگاهی به عنوان ابزارهایی برای ارزیابی جایگاه علمی و پژوهشی دانشگاه‌های در سطح بین‌المللی شناخته می‌شوند. سه نظام رتبه‌بندی شانگهای، کیو اس و تایمز با شاخص‌های متنوع کمی و کیفی تلاش می‌کنند تصویری از عملکرد دانشگاهها ارائه دهند. بررسی تغییرات رتبه دانشگاه‌های کشور در این نظام‌های رتبه‌بندی می‌تواند به شناسایی نقاط ضعف و قوت مسیر حرکت دانشگاهها کمک کند.
در این گزارش با بررسی وضعیت دانشگاه‌های ایران در فهرست سه نظام رتبه‌بندی بین‌المللی شانگهای، کیو اس و تایمز در ۵ سال اخیر به دنبال پاسخ به این سوال هستیم که دانشگاه‌های ایران چه جایگاهی در جهان دارند، کدام دانشگاهها بیشترین افت و صعود را داشته‌اند و آیا افزایش دانشگاه‌های یک کشور در فهرست‌های رتبه‌بندی جهانی می‌تواند نشانه‌ای از کیفیت آموزش عالی باشد؟
رتبه‌بندی شانگهای ۲۰۲۵؛ کاهش حضور دانشگاه‌های ایرانی
یکی از مهمترین نظام‌های رتبه‌بندی جهانی دانشگاهی، رتبه‌بندی شانگهای است. این نظام رتبه‌بندی از ۶ سنجه برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان استفاده می‌کند و دانشگاهها را بر اساس تعداد دانش‌آموختگان برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد اعضای هیئت‌علمی برنده جوایز نوبل و مدال‌های فیلدز، تعداد مقالات منتشرشده در مجلات نیچر و ساینس، تعداد پژوهشگران پر استناد انتخاب‌شده توسط مؤسسه کلاریویت، تعداد مقالات نمایه‌شده در نمایه استنادی علوم و علوم اجتماعی وب آو ساینس و سرانه عملکرد دانشگاهی رتبه‌بندی می‌کند.
آخرین ویرایش رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان (شانگهای ۲۰۲۵) مرداد ماه ۱۴۰۴ منتشر شد که در آن ۶ دانشگاه ایرانی حضور داشتند.
بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این نظام رتبه‌بندی حاکی از روند نزولی دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که در این سال‌ها تعداد دانشگاه‌های ایرانی در این فهرست تقریباً نصف شده و از ۱۱ دانشگاه به ۶ دانشگاه کاهش یافته است.
در سال ۲۰۲۱، تعداد ۱۱ دانشگاه تهران، صنعتی شریف، تربیت مدرس، علوم پزشکی تهران، امیرکبیر، علوم پزشکی شهید بهشتی، شیراز، علم و صنعت، تبریز، فردوسی مشهد، علوم پزشکی ایران در رتبه‌بندی شانگهای حضور داشتند ولی در طول این سال‌ها دانشگاه‌های امیرکبیر، شیراز، فردوسی مشهد، تبریز و علم و صنعت از این فهرست خارج شده‌اند.
دانشگاه صنعتی شریف؛ پیشتاز افت رتبه در شانگهای
بررسی روند رتبه هر یک از این ۶ دانشگاه نشان میدهد که در بازه زمانی ۵ ساله از ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵، تنها دانشگاه علوم پزشکی تهران توانسته رتبه خود را در شانگهای بهبود بخشد و از بازه رتبه ۵۰۱-۶۰۰ به بازه رتبه ۴۰۱-۵۰۰ در سال ۲۰۲۵ برسد و ۵ دانشگاه دیگر روند نزولی را طی کرده‌اند.
دانشگاه تهران از سال ۲۰۲۳ دچار افت رتبه شده و از رتبه ۳۰۱-۴۰۰ به بازه رتبه ۴۰۱-۵۰۰ سقوط کند.
دانشگاه تربیت مدرس نیز همانند دانشگاه تهران روند نزولی را تجربه کرده و از بازه رتبه ۵۰۱-۶۰۰ با افت ۲۰۰ پله‌ای به بازه ۷۰۱-۸۰۰ رسیده است.
دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نیز با سیر نزولی از بازه رتبه ۷۰۱-۸۰۰ به ۸۰۱-۹۰۰ رسیده است.
دانشگاه صنعتی شریف پیشتاز افت در رتبه‌بندی شانگهای است؛ به طوری که از بازه رتبه ۵۰۱-۶۰۰ در سال ۲۰۲۱ با افت ۳۰۰ پله‌ای برای اولین‌بار رتبه ۸۰۱-۹۰۰ را تجربه کرده است.
دانشگاه علوم پزشکی ایران نیز که سال ۲۰۲۴ با رتبه ۷۰۱-۸۰۰ حضور در شانگهای را داشت، در سال ۲۰۲۵ به رتبه ۹۰۱-۱۰۰۰ رسیده و در صورتی که سال آینده این روند نزولی را ادامه دهد، از فهرست رتبه‌بندی شانگهای حذف خواهد شد.
کیو اس ۲۰۲۶؛ وقتی تعداد دانشگاهها دو برابر میشود
نظام رتبه‌بندی کیو اس مؤسسات را بر اساس شهرت علمی، ارزیابی کارفرمایان، نسبت اعضای هیئت‌علمی به دانشجو، میزان استناد به اعضای هیئت‌علمی، نسبت اساتید بین‌المللی، نسبت دانشجویان بین‌المللی، شبکه پژوهش بین‌المللی، اشتغال فارغ‌التحصیلان و پایداری ارزیابی رتبه‌بندی می‌کند. آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی (QS ۲۰۲۶) اواخر خردادماه ۱۴۰۴ (ژوئن ۲۰۲۵) با رتبه‌بندی بیش از ۱۵۰۰ مؤسسه از سراسر جهان منتشر شد که در آن ۱۱ دانشگاه ایرانی حضور داشتند.
بررسی روند تعداد دانشگاه‌های ایران در رتبه‌بندی کیو اس نشان میدهد که تعداد دانشگاهها در این بازه زمانی از ۶ دانشگاه به ۱۱ دانشگاه افزایش داشته و تقریباً دو برابر شده است.
از ویرایش ۲۰۲۲ این نظام رتبه‌بندی تنها ۶ دانشگاه تهران، صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، شیراز و شهید بهشتی حضور داشتند و در این سال‌ها دانشگاه‌های صنعتی اصفهان، تبریز، فردوسی مشهد، اصفهان و آزاد اسلامی نیز به این فهرست اضافه شدند.
بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی کیو اس، به بزرگ‌تر شدن فهرست این نظام رتبه‌بندی برمی‌گردد. برای مثال؛ در ویرایش ۲۰۲۲ رتبه‌بندی کیو اس، ۱۳۰۰ دانشگاه برتر دنیا رتبه‌بندی می‌شدند، ولی در آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی (۲۰۲۶)، بیش از ۱۵۰۰ دانشگاه دنیا رتبه‌بندی شده‌اند. بنابراین قابل انتظار است که دانشگاه‌های ایرانی حاضر در رتبه‌بندی کیو اس نیز به‌دنبال آن، بیشتر شود.
دانشگاه تهران؛ پیشتاز صعود رتبه در کیو اس
روند ۵ ساله رتبه هر دانشگاه در این سال‌ها دچار افت و خیزهایی بوده است. ۹ دانشگاه تهران، شریف، امیرکبیر، علم و صنعت، شیراز، شهید بهشتی و فردوسی مشهد نسبت به ۲۰۲۲ رتبه بهتری کسب کرده‌اند. دو دانشگاه صنعتی اصفهان و تبریز روند نزولی را تجربه کرده و دو دانشگاه دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی برای اولین‌بار در رتبه‌بندی کیو اس حضور پیدا کردند.
دانشگاه تهران توانسته از بازه رتبه ۵۲۱-۵۳۰ در کیو اس ۲۰۲۲ به رتبه ۳۲۲ در کیو اس ۲۰۲۶ برسد و رتبه خود را حدود ۲۰۰ پله بهبود بخشد.
دانشگاه صنعتی شریف نسبت به کیو اس ۲۰۲۲، ۶ پله بهبود رتبه داشته و از رتبه ۳۸۱ به ۳۷۵ رسیده است؛ ولی روند صعودی این دانشگاه همیشگی نبوده است. در فهرست کیو اس ۲۰۲۴ این دانشگاه توانسته بود رتبه خود را با ۴۷ پله بهبود به رتبه ۳۳۴ برساند ولی در بازه زمانی ۲۰۲۴ تا ۲۰۲۶، رتبه این دانشگاه ۴۱ رتبه افت داشته است.
دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز از رتبه ۴۶۵ به ۴۵۶ رسیده و رتبه خود را ۹ پله بهبود بخشیده است؛ ولی رتبه ۴۵۶ بهترین رتبه این دانشگاه نبوده است. در کیو اس ۲۰۲۴ امیرکبیر توانسته بود به رتبه ۳۷۵ برسد ولی این رتبه را حفظ نکرده و با ۸۱ پله کاهش به جایگاه ۴۵۶ رسیده است.
دانشگاه علم و صنعت ایران هم با وجود اینکه ارتقای ۵۴ رتبه‌ای را نسبت به کیو اس ۲۰۲۲ تجربه کرده و از بازه رتبه ۵۴۱-۵۵۰ به رتبه ۴۹۶ رسیده است؛ ولی بهترین رتبه این دانشگاه در کیو اس ۲۰۲۵ (۴۳۶) بوده است و در کیو اس ۲۰۲۶ دچار روند نزولی شده است.
دانشگاه صنعتی اصفهان برای اولین‌بار سال گذشته با رتبه ۴۸۹ وارد فهرست رتبه‌بندی کیو اس ۲۰۲۵ شد ولی در این یک سال ۸۲ رتبه افت داشته است.
دانشگاه تبریز نیز همانند دانشگاه صنعتی اصفهان سال گذشته برای اولین‌بار وارد فهرست کیو اس شد ولی در این یک سال ۲۶ پله افت داشته است.
دانشگاه شیراز در کیو اس ۲۰۲۶ نسبت به ۲۰۲۲ بهبود رتبه داشته و از بازه رتبه ۷۵۱-۸۰۰ به ۷۰۱-۷۱۰ رسیده ولی بهترین رتبه این دانشگاه مربوط به سال ۲۰۲۴ (۶۸۱-۶۹۰) بوده است.
دانشگاه شهید بهشتی با روندی همواره صعودی از بازه رتبه ۱۰۰۱-۱۲۰۰ در کیو اس ۲۰۲۲ به بازه رتبه ۷۴۱-۷۵۰ در کیو اس ۲۰۲۶ رسیده است.
دانشگاه فردوسی مشهد برای اولین‌بار در کیو اس ۲۰۲۴ با رتبه ۱۰۰۱-۱۲۰۰ وارد این فهرست شد، در کیو اس ۲۰۲۶ توانسته رتبه خود را به ۹۵۱-۱۰۰۰ برساند.
دانشگاه اصفهان و دانشگاه آزاد اسلامی اولین حضور را فهرست رتبه‌بندی کیو اس را در ویرایش ۲۰۲۶ تجربه کردند.
با این وجود وقتی روند یک سال اخیر دانشگاه‌های حاضر در رتبه‌بندی کیو اس را بررسی می‌کنیم، مشاهده می‌کنیم که ۶ دانشگاه صنعتی شریف، صنعتی امیرکبیر، علم و صنعت ایران، صنعتی اصفهان، تبریز و شیراز افت رتبه داشته‌اند و تنها دو دانشگاه تهران و شهید بهشتی رتبه بهتری نسبت به سال گذشته کسب کرده‌اند.
تایمز ۲۰۲۵؛ تعدد دانشگاه‌های ایرانی به معنای پیشرفت است؟
رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهانی تایمز (World University Rankings) دانشگاه‌های جهان را بر اساس ۱۸ شاخص در پنج حوزه کلیدی آموزش، محیط پژوهشی، کیفیت پژوهش، مشارکت صنعت و چشم‌انداز بین‌المللی رتبه‌بندی می‌کند. آخرین ویرایش رتبه‌بندی تایمز (تایمز ۲۰۲۵) مهرماه ۱۴۰۳ منتشر شد و در آن بیش از ۲ هزار مؤسسه رتبه‌بندی شدند. در این فهرست ۸۱ دانشگاه ایرانی حضور داشتند.
تعداد دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی تایمز در بازه زمانی ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵، از ۴۷ دانشگاه به ۸۱ دانشگاه افزایش یافته است. البته همانند رتبه‌بندی کیو اس در رتبه‌بندی تایمز نیز بخشی از افزایش تعداد دانشگاه‌های ایرانی مربوط به بزرگ‌تر شدن فهرست این نظام رتبه‌بندی است. در ویرایش ۲۰۲۱ رتبه‌بندی تایمز، ۱۵۲۷ دانشگاه از کشورهای مختلف دنیا رتبه‌بندی شده بودند، ولی در آخرین ویرایش این نظام رتبه‌بندی (۲۰۲۵)، بیش از ۲ هزار دانشگاه دنیا رتبه‌بندی شده‌اند. بنابراین دانشگاه‌های ایرانی حاضر در فهرست رتبه‌بندی تایمز نیز بیشتر شده است.
بررسی روند تغییر رتبه ۱۰ دانشگاه برتر ایرانی (از بین ۸۱ دانشگاه حاضر در فهرست تایمز) در سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۵ نشان میدهد که از بین این ۱۰ دانشگاه، ۵ دانشگاه ارتقای رتبه را نسبت به ۵ سال قبل تجربه کرده‌اند، دو دانشگاه افت رتبه داشته‌اند و دو دانشگاه برای اولین‌بار در این فهرست حضور پیدا کرده‌اند و یک دانشگاه رتبه ثابتی داشته است.
دانشگاه صنعتی شریف توانسته از رتبه ۴۰۱-۵۰۰ به بازه رتبه ۳۰۱-۳۵۰ ارتقا پیدا کند و رتبه خود را بهبود بخشد.
دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز از رتبه ۵۰۱-۶۰۰ به ۳۵۱-۴۰۰ ارتقا یافته است.
دانشگاه علم و صنعت ایران نیز در این بازه زمانی با افت و خیز توانسته رتبه خود را حدود ۱۵۰ پله بهتر کند.
دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه در دو سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۵ در این نظام رتبه‌بندی حضور داشته است.
دانشگاه تهران پس از یک سال افت رتبه ۳۰۰ پله‌ای در سال ۲۰۲۲ (۸۰۱-۱۰۰۰)، توانسته رتبه خود را به تدریج بهبود بخشد و در سال ۲۰۲۵ به بازه رتبه ۴۰۱-۵۰۰ برسد.
دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل در این ۵ سال دچار افت رتبه شده و از بازه رتبه ۳۵۱-۴۰۰ به ۵۰۱-۶۰۰ رسیده است.
دانشگاه صنعتی شیراز با حدود ۳۰۰ پله ارتقا از بازه رتبه ۶۰۱-۸۰۰ با به ۵۰۱-۶۰۰ رسیده است.
دانشگاه علوم پزشکی تهران در سال‌های ۲۰۲۲، ۲۰۲۳، ۲۰۴ افت رتبه ۱۰۰ پله‌ای را نسبت به سال ۲۰۲۱ تجربه کرد ولی در سال ۲۰۲۵ توانست به همان بازه رتبه سال ۲۰۲۱ (۵۰۱-۶۰۰) بازگردد.
دانشگاه علوم پزشکی البرز در سال ۲۰۲۵ برای اولین‌بار در نظام رتبه‌بندی تایمز حضور پیدا کرد.
دانشگاه علوم پزشکی بابل نیز از سال ۲۰۲۳ با رتبه ۴۰۱-۵۰۰ وارد نظام رتبه‌بندی تایمز شد و در حال حاضر حاضر در رتبه ۶۰۱-۸۰۰ قرار دارد.
به طور کل می‌توان گفت که تنها «افزایش تعداد دانشگاهها» در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی نمی‌تواند نشانه‌ای از پیشرفت و بهبود وضعیت دانشگاهها باشد. بلکه بررسی دقیق وضعیت هر دانشگاه تصویر شفاف‌تری را پیش چشمان ما قرار میدهد.
برای مثال؛ بررسی وضعیت ۸۱ دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه‌بندی تایمز ۲۰۲۵ نسبت به سال ۲۰۲۴ نشان داد که تنها ۵ موفق شده بودند رتبه خود را ارتقا دهند و رتبه ۲۰ دانشگاه دچار کاهش شده بود.
پیشتازان صعود و رکوردداران افت رتبه
بررسی روند ۵ سال اخیر ۶ دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه‌بندی شانگهای ۲۰۲۵ نشان میدهد که دانشگاه صنعتی شریف با ۳۰۰ پله افت، رکورددار کاهش رتبه است و دانشگاه علوم پزشکی تهران نیز تنها دانشگاهی است که توانسته رتبه خود را بهبود بخشد.
در رتبه‌بندی کیو اس نیز دانشگاه شهید بهشتی با ۲۵۹ پله صعود رکورددار ارتقای رتبه است و دانشگاه صنعتی اصفهان با ۸۲ پله کاهش، بیشترین افت رتبه را داشته است.
در بین ۱۰ دانشگاه اول فهرست ۸۱ دانشگاه ایرانی حاضر در رتبه‌بندی تایمز، دانشگاه‌های امیرکبیر و علم و صنعت با ۱۵۰ پله صعود بیشترین صعود و دانشگاه علوم پزشکی بابل با ۲۰۰ پله افت، بیشترین روند نزولی را داشته‌اند.
رتبه‌های دانشگاهی ابزار سنجش هستند، نه هدف
تحلیل داده‌های ۳ نظام رتبه‌بندی معتبر جهانی نشان میدهد که آموزش عالی ایران در یک وضعیت دوگانه قرار گرفته است. از یک سو تعداد دانشگاه‌های حاضر در فهرست‌های رتبه‌بندی کیو و اس و تایمز افزایش یافته ولی در نظام رتبه‌بندی شانگهای روند نزولی کاملاً واضح است.
از سوی دیگر افزایش کمی حضور دانشگاه‌های ایرانی در رتبه‌بندی‌های کیو اس و و تایمز تا حد زیادی به بزرگ‌تر شدن فهرست‌های این نظام‌های رتبه‌بندی بر می‌گردد و نباید به عنوان یک شاخص قطعی پیشرفت تعبیر شود.
مهم‌تر از همه اینکه رتبه‌بندی‌ها باید به عنوان ابزاری برای سنجش و وسیله‌ای برای مشاهده نقاط قوت و ضعف مسیر حرکت باشند و نباید برای مدیران و سیاست‌گذاران به هدف نهایی تبدیل شوند. تبدیل رتبه‌بندی‌ها به هدف و تمرکز بر بهبود ظاهری و تمرکز تنها بر افزایش تعداد دانشگاهها بدون ارتقای واقعی کیفیت می‌تواند خطرناک باشد.
در حال حاضر نشانه‌های افت رتبه دانشگاهها به‌ویژه دانشگاه‌های برتر کشور در نظام‌های رتبه‌بندی جهانی در حال نمایان شدن است و زمان آن رسیده برنامه‌ای برای ارتقای کیفی دانشگاهها ارائه شود. باید فراتر از رتبه‌ها و آمارها با تقویت زیرساخت‌ها و پژوهش‌های کیفی و توسعه همکاری‌های بین‌المللی مسیر ارتقای کیفی دانشگاه‌های کشور هموارتر شود.
آخرین دیدگاه‌ها